عرضه خودرو در بورس کالا؛ افزایش قیمت و تشدید واسطه‌گری
عرضه خودرو در بورس کالا موضوعی است که از مدت‌ها پیش یکی از اصلی‌ترین مباحث صنعت خودرو بوده و اینک بار دیگر به جریان افتاده است. موضوع عرضه خودرو در بورس کالا از دولت قبل مطرح بود و در همان زمان نیز موافقان و مخالفان خود را داشت. فرآیند آن در دولت قبل در نهایت به نقطه خاصی نرسید، اما مجلس فعلی با طرح ساماندهی بازار خودرو در صدد متعادل‌سازی بازار و سر و سامان دادن به قیمت خودروها برآمد که یکی از جزئیات این طرح نیز عرضه خودرو در بورس کالا بود.
در طول این یک سال صنعت خودرو شاهد تحولات و رویکردهای متعددی در این زمینه بوده است؛ یکی از مهم‌ترین اتفاقات این روند در خرداد سال جاری رخ داد، زمانی که شرکت بهمن موتور در صدد عرضه دو محصول خود (فیدلیتی و دیگنیتی) در بورس کالا از روز ۱۱ خرداد برآمد و قرار شد این دو خودرو در روز ۱۸ خرداد در تالار خودروی بورس کالا عرضه شوند. شرکت بهمن موتور در حالی قصد عرضه خودروهای پرطرفدار خود در بورس کالا را داشت که در همان مقطع زمانی، وزارت صمت به‌دنبال شفاف‌سازی عرضه خودرو از طریق سامانه یکپارچه تخصیص خودرو بود.
در همین حال، وزارت صمت طی دو نامه عرضه محصولات بهمن موتور در بورس را ملغی کرد و در این مورد توضیح داد: «با توجه به شکاف بین عرضه و تقاضا، عملا عرضه خودرو در بورس منجر به افزایش افسار گسیخته قیمت خودرو نسبت به قیمت محصولات در کارخانه خواهد شد؛ بر این اساس ممکن است قیمت ثالثی در بازار شکل گیرد که فراتر از قیمت‌های کارخانه و قیمت در بورس باشد. ضمن اینکه تنها تفاوتی که طرفداران عرضه خودرو در بورس مطرح می‌کنند، دستیابی تولیدکننده به قیمت افزایش یافته، به‌جای دلال است. این استدلال زمانی معنا پیدا می‌کند که برای خودروهایی که با زیان عرضه می‌شوند، صدق کند؛ لذا در مورد خودروهایی با قیمت بالا که دارای سود منصفانه برای خودروساز است، کاربردی ندارد.»
در جدیدترین تحولات پیرامون عرضه خودرو در بورس کالا، وزیر صمت در جریان ۲۲۹امین جلسه شورای عالی بورس، از ارزش‌گذاری ایران خودرو و سایپا خبر داد و با عرضه برخی خودروها در بورس موافقت کرد.
در ادامه نیز امید قالیباف، سخنگوی وزارت صمت گفت: «وزارت صمت از ابتدا مخالف عرضه خودرو در بورس نبوده است. در مرحله اول عرضه در سامانه یکپارچه هم که مخالف عرضه محصولات گروه بهمن (دیگنیتی و فیدلینی) بود، به این دلیل بود که مقرر شده بود، همه در یک جا تجمیع شوند و این‌گونه نباشد که هر خودروسازی جداگانه بخواهد به دلخواه خود، خودرو عرضه کند؛ در اینجا وزارت صمت، محکم ایستاد و عرضه خودرو در بورس را لغو کرد.»
معایب احتمالی عرضه خودرو در بورس کالا
عرضه خودرو در بورس کالا مخالفان متعددی دارد؛ بسیاری بر این باورند که این اقدام در عمل منجر به بهبود اوضاع خودروسازان و قطعه‌سازان خواهد شد اما نه تنها سودی برای مصرف‌کننده نهایی به همراه نخواهد داشت، بلکه موجب کاهش قدرت خری وی خواهد شد. باید به این موضوع اشاره کرد که معمولا بورس کالا محل عرضه کالاهایی است که تقاضای آن کمتر از حد عرضه است، در حالی که این معادله برای خودرو کاملا برعکس است. بنابراین، تقاضای بسیار بالا در مقابل عرضه بسیار محدود، می‌تواند موجب کشف یک قیمت جدید بالاتر شود. علاوه بر این، بسیاری از منتقدان این اقدام معتقدند که عرضه خودرو در بورس کالا موجب افزایش رانت و سفته‌بازی خواهد شد، اتفاقی که منجر به ورود دلالان و واسطه‌ها به بورس کالا نیز خواهد شد.
سوال اصلی این است که هدف از عرضه خودرو در بورس کالا چیست؟ اگر هدف از عرضه خودرو در بورس قیمت‌گذاری است، بازار در شرایط عادی و بدون نوسان هم می‌تواند تعیین‌کننده قیمت خودرو باشد، بنابراین اگر هدف از عرضه خودرو در بورس قیمت‌گذاری است، باید گفت که تحقق این هدف دور از انتظار خواهد بود.
– می‌توان پیش‌بینی کرد که عرضه خودرو در بورس کالا به‌واسطه ماهیت بازار بورس، موجب کشف قیمت جدید برای خودرو خواهد شد. این اتفاق به معنای پیچیده‌تر شدن اوضاع قیمت‌گذاری در بازار خودرو خواهد شد؛ علاوه بر قیمت کارخانه و قیمت بازار آزاد، یک قیمت سوم کشف خواهد شد؛ قیمتی که مطمئنا از قیمت کارخانه بیشتر خواهد بود، به همین دلیل نیز خودروسازان موافق سرسخت عرضه خودرو در بورس کالا هستند. این قیمت سوم حتی در صورتی که از قیمت بازار آزاد کمتر باشد، به‌واسطه پشتوانه بورسی به مرجع واسطه‌ها تبدیل خواهد شد و بهانه‌ای به دست آن‌ها خواهد داد که قیمت بازار آزاد را افزایش دهند. بدین‌ترتیب، در عمل به‌هم‌ریختگی قیمت در بازار خودرو اقزایش خواهد یافت.
– از سوی دیگر، نباید فراموش کرد که بورس کالا به‌واسطه ماهیت آن که متمرکز بر افراد حقوقی است. این به معنای آن است که با عرضه خودرو در بورس کالا، افراد حقوقی بیش از افراد حقیقی به خرید و فروش خودرو ورود خواهند کرد. بدین‌ترتیب، نه تنها واسطه‌گری و دلالی کاهش نخواهد یافت، بلکه نوع سیستماتیکی از واسطه‌گری ایجاد خواهد شد. چه بسا این موضوع منجر به آن شود که بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی و تولیدکنندگان سایر حوزه‌های صنعتی، به‌واسطه در اختیار داشتن سرمایه و سودآوری بازار خودرو، علاوه بر فعالیت اقتصادی خود به واسطه‌گری در بازار خودرو نیز روی بیاورند.
– یکی دیگر از تبعات منفی عرضه خودرو در بورس کالا، می‌تواند کاهش تعداد خودروهای عرضه‌شده در سامانه یکپارچه تخصیص خودرو باشد. سامانه یکپارچه با هدف شفاف‌سازی تخصیص خودرو و دستیابی هرچه بیشتر متقاضیان واقعی به خودرو طراحی و اجرا شده است. حال آنکه با توجه به تولید محدود خودروسازان و کاهش تولید آن‌ها نسبت به سال گذشته، عرضه خودرو در بورس کالا موجب کاهش تعداد خودروهای عرضه‌شده در سامانه یکپارچه خواهد شد و این موضوع به معنای کاهش دسترسی متقاضیان واقعی به خودرو خواهد بود. از سوی دیگر، این سامانه در جهت حذف قرعه‌کشی گام برمی‌دارد، اما با رخ‌دادن چنین اتفاقی، در عمل میزان عرضه و تقاضا بیش از پیش از هم فاصله خواهند گرفت. در نتیجه این موضوع، گروهی از متقاضیان واقعی برای رفع نیاز خود به خودرو راهی جز بازار آزاد نخواهند داشت؛ موضوعی که بار دیگر به نوسانات و افزایش قیمت دامن خواهد زد.
عرضه محدود و کنترل‌شده؛ راه‌حل جلوگیری از افزایش قیمت و واسطه‌گری
امید قالیباف، سخنگوی وزارت صمت در ادامه اظهارات روز چهارشنبه ۲۲ تیر خود در مورد عرضه خودرو در بورس کالا، در مورد اینکه کدام خودروها قابلیت عرضه خواهند داشت، گفت: «خودروهایی که تولید آن‌ها برابر یا بیش از میزان تقاضا برای آن‌ها است، بالقوه می‌توانند در بورس هم عرضه شوند اما این بالقوه بودن، بدان معنا نیست که حتما وزارت صمت، اجازه دهد؛ لذا نیاز به بررسی دارد.»
این در حالی است که آیین‌نامه عرضه خودرو در بورس کالا هنوز تنظیم نشده و برآورد و نتیجه این اقدام به‌طور مستقیم وابسته به این آیین‌نامه خواهد بود. یکی از مهم‌ترین نیازها در این مورد، هماهنگی عرضه خودرو در بورس کالا با اهداف و سیاست‌های سامانه یکپارچه تخصیص خودرو است، چرا که در غیر این صورت دستاوردهای این سامانه نیز از بین خواهد رفت.
از سوی دیگر، چنانچه گفته قالیباف در مورد عرضه خودروهایی که تولید آن‌ها برابر یا بیش از میزان تقاضا برای آن‌ها است، و همچنین نظارت کامل وزارت صمت بر این فرآیند می‌تواند راه جلوگیری از افزایش قیمت و واسطه‌گری در بازار خودرو از کنار عرضه در بورس کالا باشد، در غیر این صورت، باید آماده مواجهه با افزایش قیمت مجدد در بازار خودرو بود.