سال ۱۳۹۴ را می‌توان یکی از نقاط عطف در تاریخ صنعت خودروی ایران دانست؛ چرا که با امضای توافق برجام، بخشی از تحریم‌های بین‌المللی لغو شد و مسیر جدیدی پیش‌روی صنایع، به‌ویژه صنعت خودرو، قرار گرفت. فضای پسابرجام به خودروسازی امکان داد تا با بازگشت شرکای خارجی، امضای قراردادهای مشترک، انتقال فناوری و ارتقای خطوط تولید، فصل تازه‌ای را آغاز کند. با این حال، تجربه برجام نشان داد که توسعه پایدار این صنعت بدون سرمایه‌گذاری خارجی و ارتباط با بازارهای جهانی بسیار دشوار خواهد بود.

خروج آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷ و بازگشت تحریم‌ها، نقطه پایانی بر همکاری‌های بین‌المللی بود. در دوره سه‌ساله اجرای برجام، قراردادهای قابل‌توجهی با شرکت‌هایی نظیر پژو، رنو و سیتروئن منعقد شد که می‌توانستند آینده صنعت خودرو را دگرگون کنند. اما اعمال دوباره تحریم‌ها، روند انتقال فناوری را متوقف و پروژه‌ها را نیمه‌تمام رها کرد. در نتیجه، صنعت خودرو مجدداً به تولید مدل‌های قدیمی و مونتاژکارانه بازگشت؛ موضوعی که بیش از پیش وابستگی این صنعت به سرمایه و فناوری خارجی را آشکار کرد.

در آستانه سالگرد امضای این توافق تاریخی، مرور دقیق تحولات و رویدادهای خودروسازی کشور در دوره برجام می‌تواند تصویری شفاف از فرصت‌های به‌دست‌آمده و تهدیدهای از‌دست‌رفته ارائه دهد. این گزارش به بررسی قراردادهای امضا‌شده، پروژه‌های مشترک آغازشده، آمار تولید و واردات خودرو و نحوه واکنش صنعت به خروج شرکای خارجی پرداخته است.

با لغو تحریم‌ها در ۲۳ تیرماه ۱۳۹۴، صنعت خودرو وارد مرحله‌ای تازه شد. شرکت‌های بزرگ اروپایی نظیر گروه PSA (پژو-سیتروئن) و رنو، در کنار برندهایی همچون فولکس واگن، بنز و هیوندای، به بازار ایران ورود یا حضور خود را پررنگ‌تر کردند. این مشارکت‌ها فراتر از فروش صرف خودرو بود و در قالب سرمایه‌گذاری مشترک، تأسیس خطوط تولید و تأمین قطعات نمود یافت. هدف از این همکاری‌ها، انتقال فناوری، بهره‌گیری از شیوه‌های نوین مدیریتی و ارتقای بخش تحقیق و توسعه بود.

تأثیر برجام بر تولید خودرو نیز قابل توجه بود. آمارها نشان می‌دهد که تولید خودرو از ۹۱۶ هزار دستگاه در سال ۱۳۹۴ به بیش از یک میلیون و ۶۰۰ هزار دستگاه در سال ۱۳۹۶ رسید و ایران را در جایگاه شانزدهم تولیدکنندگان برتر جهان قرار داد.

حضور برندهای اروپایی در کنار گسترش فعالیت شرکت‌های چینی، بازار خودرو را متنوع‌تر و رقابتی‌تر کرد. این رقابت باعث شد تا شرکت‌های داخلی نیز به سمت نوآوری و بهبود کیفیت حرکت کنند. معرفی مدل‌هایی مانند پژو ۲۰۸، ۳۰۱، ۲۰۰۸ و سیتروئن C4 و C6، تنوع گزینه‌ها برای مصرف‌کنندگان را افزایش داد و خودروهایی با استانداردهای بالاتر ایمنی و محیط زیست به بازار وارد شد.

در همین دوره، تلاش‌هایی برای توسعه زنجیره تأمین داخلی نیز صورت گرفت. کاهش وابستگی به واردات قطعات، ثبات نسبی در بازار و کاهش قیمت خودرو را به دنبال داشت. همچنین امکان تأمین مستقیم قطعات از منابع اصلی فراهم شد، که به رفع مشکلات مزمن کمبود قطعات در دوران تحریم کمک کرد.

اما این روند مثبت دوام نیاورد. با اعلام خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷، سرمایه‌گذاران خارجی بازار ایران را ترک کردند. شرکت‌هایی مانند پژو-سیتروئن همکاری با ایران را به حالت تعلیق درآوردند. پروژه‌های مشترک متوقف شد و بسیاری از فرصت‌های شغلی از بین رفت. حتی برخی برندهای چینی نیز که تصور می‌شد در برابر تحریم‌ها مقاومت کنند، فعالیت خود را کاهش داده یا متوقف کردند. صنعت خودرو ناگهان در خلأ همکاری خارجی قرار گرفت.

با این حال، برجام منتقدانی نیز داشت؛ عمدتاً مدافعان خودروسازی دولتی که معتقد بودند این توافق، صنعت خودرو را به سمت مونتاژ سوق داد. با وجود این انتقادات، ورود فناوری و سرمایه خارجی دستاوردهای قابل‌توجهی به همراه داشت و تجربه ارزشمندی برای آینده کشور محسوب می‌شود، به‌ویژه در صورتی‌ که از طریق تقویت دیپلماسی، در مسیر توسعه تکرار شود.

یکی از مهم‌ترین آموزه‌های این تجربه، ضرورت تنوع‌بخشی به شرکای تجاری است. اتکا به چند کشور محدود، صنعت را در برابر تحولات سیاسی و اقتصادی آسیب‌پذیر می‌کند. همچنین سرمایه‌گذاری در حوزه تحقیق و توسعه می‌تواند کشور را به‌سوی استقلال فناورانه سوق دهد. پیام روشن تجربه برجام برای سیاست‌گذاران آن است که اگر زمینه برای حضور شرکای خارجی فراهم شود، می‌توان آینده صنعت خودرو را متحول کرد؛ در غیر این‌صورت، هر فرصت دوباره‌ای ممکن است نیمه‌کاره رها شود.

منبع خبر: دنیای اقتصاد