حاشیه رقابت منطقه‌ای خودرو
در حالی که سال‌هاست عنوان «برترین خودروساز منطقه» به عنوان شعار تکراری از سوی خودروسازان ایرانی مطرح می‌شود، نگاهی به آمار صادراتی آن‌ها تصویر متفاوتی را نشان می‌دهد. بر اساس داده‌های موجود، در سال ۱۴۰۳ مجموع صادرات ایران‌خودرو و سایپا تنها به ۵۷۱ دستگاه خودرو محدود شده؛ عددی که در قیاس با صادرات بیش از یک میلیون دستگاهی ترکیه، فاصله معنادار ایران با رقبا را نشان داده و بار دیگر نگاه‌ها را به سمت چالش‌های عمیق صنعت خودروی کشور معطوف می‌کند.
این در حالی است که در برنامه راهبردی صنعت خودرو، ایران برای سال ۱۴۰۴ اهداف جاه‌طلبانه‌ای مانند قرار گرفتن در رتبه نخست منطقه، پنجم آسیا و یازدهم جهان تعیین کرده است؛ اما آنچه در عمل مشاهده می‌شود، فاصله چشمگیر با این اهداف است.
با وجود سابقه بیش از نیم قرن فعالیت صنعت خودرو در ایران، وضعیت صادراتی کشور نسبت به برخی رقبای نوظهور نیز نگران‌کننده است. برای نمونه، ویتنام با برندی چون “وین‌فست” که تنها از سال ۲۰۱۷ فعالیت خود را آغاز کرده، موفق شده محصولاتش را به بازارهای بزرگی همچون اروپا و آمریکا صادر کند. صادرات خودروهای این کشور در سال ۲۰۲۳ به ۲۳۸ میلیون دلار رسید، جایگاهی که ایران همچنان از دستیابی به آن فاصله دارد.
از سوی دیگر، بر اساس گزارش‌های رسمی سازمان توسعه تجارت، در حال حاضر تنها مقصد صادراتی خودرو و قطعات ساخت ایران، کشور روسیه است و دیگر بازارهای سنتی همچون سوریه، عراق و آذربایجان نیز از فهرست حذف شده‌اند. مجموع صادرات این حوزه، اعم از خودرو، قطعات و تجهیزات مرتبط، در سال گذشته تنها به ۳۳۳ میلیون دلار رسیده است.
این عقب‌نشینی صادراتی در شرایطی اتفاق افتاده که هشدارها درباره از دست رفتن بازارهای منطقه‌ای مدت‌هاست مطرح شده. برای مثال، در سال ۱۴۰۰ رئیس اتاق مشترک ایران و عراق هشدار داده بود که نارضایتی از کیفیت خودروهای ایرانی در عراق، ممکن است به از دست رفتن این بازار منجر شود؛ اتفاقی که اکنون به واقعیت پیوسته است.
جالب آن‌که افت ارزش ریال، که در تئوری می‌تواند مزیت صادراتی ایجاد کند، نیز نتوانسته کمکی به صنعت خودرو کشور کند. برخلاف تجربه اواخر دهه ۸۰ که افزایش نرخ ارز موجب رشد صادرات سایپا شد، در شرایط کنونی تولیدکنندگان داخلی حتی قادر به بهره‌برداری از این مزیت نسبی نیز نیستند.
چالش‌ها و مسیر بازگشت به رقابت
سؤال مهم این است که آیا بازگشت به رقابت منطقه‌ای برای صنعت خودرو ایران ممکن است؟ برخی کارشناسان بر این باورند که دو عامل اصلی، یعنی ساختار دولتی و تحریم‌های بین‌المللی، همچنان بزرگ‌ترین موانع توسعه صادرات هستند. حتی در صورت خصوصی‌سازی کامل خودروسازان بزرگ و کاهش تحریم‌ها، بدون جذب سرمایه‌گذاری خارجی، اصلاح ساختار بازار و ورود به زنجیره جهانی تأمین خودرو، جهشی در صادرات قابل تصور نیست.
از نگاه تحلیلگران، یکی از راه‌های برون‌رفت، افزایش رقابت در بازار داخلی از طریق گشایش واردات است؛ اقدامی که می‌تواند انحصار موجود را بشکند و تولیدکنندگان را به ارتقای کیفیت و فناوری ترغیب کند.
از سوی دیگر، باید زمینه برای ورود سرمایه‌گذاران خارجی با حداقل موانع بوروکراتیک فراهم شود. بدون این حمایت‌ها، صنعت خودرو همچنان از کمبود منابع مالی، فناوری پایین و نبود انگیزه برای توسعه رنج خواهد برد.
پیوستن به زنجیره تأمین جهانی خودرو نیز راهبردی حیاتی است. حتی اگر تولید خودروی کامل میسر نباشد، تخصص در تولید برخی قطعات می‌تواند جایگاهی برای ایران در بازار جهانی ایجاد کند؛ مسیری که در دهه ۸۰ با مشارکت رنو و تولید قطعات L90 آغاز شد اما به دلیل موانع داخلی متوقف شد.
فرصت دیگر برای ورود به عرصه رقابت جهانی، تمرکز بر توسعه خودروهای برقی و پاک است. با این حال، صنعت خودرو ایران هنوز درگیر دغدغه‌هایی همچون قیمت‌گذاری دستوری، بدهی‌های سنگین و ظرفیت تولید پایین است و از تحولات جهانی عقب مانده است.
ترکیه؛ الگوی موفق در منطقه
در نقطه مقابل، ترکیه در مسیر توسعه صنعت خودروی خود به الگویی موفق بدل شده است. این کشور با سیاست‌های دقیق، جذب سرمایه خارجی و تکیه بر فناوری نوین، موفق شده در سال ۲۰۲۴ بیش از یک میلیون دستگاه خودرو صادر کند و درآمدی ۳۷.۲ میلیارد دلاری از این صنعت به دست آورد. همچنین در چهار ماه ابتدایی ۲۰۲۵ نیز صادرات خودرو و قطعات آن به ۱۲.۶ میلیارد دلار رسیده است.
رشد چشمگیر تولید خودروهای برقی و هیبریدی، راه‌اندازی برند ملی TOGG و سرمایه‌گذاری مشترک با برندهای بزرگی چون تویوتا و فورد، همگی بخشی از استراتژی کلان ترکیه برای تبدیل شدن به قطب خودروسازی منطقه است.
در مقابل، صنعت خودروی ایران در پیروی از چنین الگوهایی ناکام مانده و با ساختاری ایزوله، انحصاری و پرنوسان، از قافله تحولات جهانی بازمانده است. افت کیفیت محصولات، ضعف در فناوری، و از دست دادن بازارهای سنتی، پیامد این عقب‌ماندگی عمیق هستند.
منبع خبرک دنیای اقتصاد