بررسی روش‌های خرید و فروش خودرو در ایران؛
واسطه‌گری، مهم‌ترین عامل افزایش قیمت خودرو
خرید و فروش خودرو در ایران را می‌توان در درجه نخست به دو الگوی متفاوت تقسیم‌بندی کرد؛ نخست، فروش خودرو توسط شرکت‌های خودروساز و دوم، فروش خودرو در بازار آزاد. اما در کنار این دو مورد باید به خرید و فروش خودرو در بازار غیررسمی نیز اشاره کرد، بازاری که بیش از هر عامل دیگری می‌تواند در افزایش قیمت خودرو و ایجاد حباب قیمت خودرو تاثیرگذار باشد.
فروش خودرو توسط شرکت‌های خودروساز
در اوایل سال جاری وزارت صمت اعلام کرد که از این پس فروش خودرو توسط شش خودروساز بزرگ کشور از طریق سامانه یکپارچه تخصیص خودرو انجام خواهد شد. اولین دوره فروش خودرو توسط این سامانه در تاریخ ۳ خرداد ۱۴۰۱ اجرا شد و متعاقب آن دومین دوره فروش نیز با اضافه‌شدن دو خودروساز دیگر به این سامانه و رسیدن تعداد خودروسازان به هشت شرکت، از تاریخ ۲۵ تیر آغاز شد. اما تا پیش از طراحی و اجرای سامانه یکپارچه تخصیص خودرو، هر یک از شرکت‌های خودروساز به‌طور مستقل و مجزا اقدام به ثبت‌نام و قرعه‌کشی از میان متقاضیان می‌کردند.
سوال مهم این است که سامانه یکپارچه تخصیص خودرو چه تغییری در فرآیند ثبت‌نام متقاضیان و فروش خودرو ایجاد کرده است؟ در حقیقت برای افرادی که عادت به خرید خودرو از سایت خرید و فروش خودرو داشتند، این می‌تواند یک فرایند مشابه را تداعی کند که در عین حال دارای تمایزهایی است.
برای پاسخ به این سوال باید چند مورد را به‌صورت خلاصه مرور کرد؛
– امکان ثبت‌نام تنها یک خودرو برای هر متقاضی: این موضوع در گذشته وجود نداشت و به‌دلیل مجزا بودن قرعه‌کشی شرکت‌ها، هر کاربر می‌‌توانست در هر تعداد قرعه‌کشی ثبت‌نام کند و همین موضوع در گذشته به شرکت واسطه‌ها در قرعه‌کشی تمام شرکت‌ها و متعاقب آن، افزایش واسطه‌گری دامن زده بود.
– کاهش تقاضای کاذب: بر اساس آمار دوره اول فروش خودرو در این سامانه، به‌دلیل محدودیت ثبت‌نام تنها یک خودرو برای هر متقاضی، شانس متقاضیان واقعی برای دریافت خودرو به حد چشمگیری افزایش یافته است.
– اعمال محدودیت‌ها: مواردی نظیر عدم برخورداری از پلاک فعال، عدم دریافت خودرو از خودروسازان در ۴۸ ماه قبل از ثبت‌نام و … همگی در راستای تخصیص عادلانه خودرو و حذف واسطه‌گری منظور شده‌اند.
– حذف تدریجی قرعه‌کشی: بر اساس آمار اعلام‌شده در نامه وزارت صمت به سازمان بازرسی کل کشور درباره این سامانه که در ۲۴ خرداد سال جاری منتشر شد، در نوبت اول ثبت‌نام سامانه ۱۱۵ روش فروش وجود داشت که از این تعداد ۵۵ طرح به ظرفیت نهایی نرسید؛ یعنی ۴۸ درصد از روش‌های فروش در نوبت دوم از شمول قرعه‌کشی خارج شد.
موارد فوق از جمله تغییرات مثبتی است که به‌واسطه این سامانه در فرآیند فروش خودرو در کشور ایجاد شده، و تداوم این جریان می‌تواند منجر به ساماندهی نسبت عرضه و تقاضا در بازار خودرو شود.
خرید و فروش در بازار آزاد
این بخش از بازار بیشتر متمرکز بر خرید و فروش خودروهای کارکرده و خودروهای وارداتی است، اما با این حال سهم عمده‌ای از بازار را همچنان در اختیار دارد. این حوزه را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد؛ نمایشگاه‌های خودرو، خرید و فروش از طریق سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها، واسطه‌ها و پارکینگ‌های متمرکز حاشیه شهر که برای خرید و فروش حضوری طراحی شده‌اند.
عمده سهم این بخش از بازار از سال‌های دور و به‌طور سنتی در اختیار نمایشگاه‌های خودرو بود، اما با ظهور واسطه‌ها شرایط تا حدود زیادی تغییر کرد؛ واسطه‌هایی که فارغ از هزینه‌های تحمیلی مانند سرمایه مورد نیاز برای فعالیت در قالب یک کسب‌وکار رسمی و البته پرداخت مالیات، سودهای فراوانی کسب کرده و می‌کنند. اما با گذر زمان، با ورود سایت‌ها و اپلیکیشن‌های خرید و فروش زمین بازی برای بازیگران سنتی این بازار دچار تغییرات تحول‌آفرین شد؛ اینک فروشنده و خریدار از طریق امکانات آملاین به‌طور مستقیم با یکدیگر ارتباط می‌گرفتند. اما زمانی کوتاه نیاز بود تا واسطه‌ها فعالیت خود را به‌روزرسانی کرده و در این پلتفرم‌ها نیز حضوری پررنگ داشته باشند.
فارغ از تمام تحولاتی که در بازار آزاد خودرو در تمام این سال‌ها رخ داده، این بخش از بازار را می‌توان یکی از مهم‌ترین عوامل افزایش‌های دوره‌ای قیمت خودرو دانست؛ بخشی که بیش از هرچیز در کنترل واسطه‌ها است، واسطه‌هایی که با کوچک‌ترین نوسان ارزی یا تحول مثبت یا منفی اقتصادی سعی در افزایش سود حاصل خود از بازار خودرو دارند.
بازار غیررسمی
این در حالی است که واسطه‌ها تنها در بازار آزاد خرید و فروش خودرو در قالب خودروهای وارداتی و کارکرده فعالیت نمی‌کنند، بلکه از سال‌ها پیش در قالب یک بازار غیررسمی با خرید و فروش حواله و خرید و فروش وکالتی، تعیین قیمت در بازار آزاد خوردوهای نو را نیز تا حدود زیادی در دست گرفته‌اند. تا پیش از آغاز به کار سامانه یکپارچه تخصیص خودرو، واسطه‌ها علاوه بر خرید و فروش حواله و وکالتی، شانس خود را از طریق ثبت‌نام در قرعه‌کشی‌های تمام شرکت‌های خودروساز نیز برای دریافت خودروی با قیمت بسیار پایین‌تر از قیمت حاشیه بازار، افزایش می‌دادند. این در حالی است که اینک با آغاز به کار سامانه در خرداد سال جاری و ایجاد فیلترها و شرایط متعدد، دست واسطه‌ها از دریافت خودروی نو از خودروسازان تا حدود زیادی کوتاه شده و ادامه این روند می‌تواند منجر به حذف واسطه از فرآیند دریافت خودروی نو شود.
بررسی بازار خودروی کشور تصویر روشنی را پیش روی مخاطبان و متقاضیان واقعی ترسیم نمی‌کند؛ تصویری که نتیجه وجود واسطه‌گری در مقیاس بزرگ است. بازار خودروی کشور در وضعیتی به سر می‌برد که تصور آن بدون اختلال و نوسانات قیمت اگر نه محال، بلکه کاری به غایت دشوار است. سامانه تخصیص یکپارچه خودرو در دوره اول فعالیت خود در مسیر کنار زدن واسطه‌گری و عرضه خودرو به متقاضیان واقعی گام مهمی برداشت. تداوم فعالیت پرقدرت این سامانه، حذف قرعه‌کشی و ایجاد تعادل میان عرضه و تقاضا، می‌تواند مهم‌ترین عامل واسطه‌گری در بازار خودرو باشد.