تهدیدات برای تاکسی های اینترنتی فعال در کشور
اکوسیستم تاکسی‌های اینترنتی در ایران در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین اجزای حمل‌ونقل شهری و بین‌شهری تبدیل شده است؛ پلتفرم‌هایی همچون اسنپ و تپسی خدمات را در مقیاس وسیع عرضه کردند، اما همراه رشد سریع، ریسک‌ها و تهدیدهای چندوجهی نیز ظاهر شده‌اند. این تهدیدها نه‌فقط بر کسب‌وکارهای پلتفرمی اثر می‌گذارند، بلکه کیفیت خدمت، درآمد رانندگان، امنیت مسافران و سیاست‌گذاری شهری را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهند. در ادامه به بررسی دقیق و مستندِ مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار (تهدیدها) بر این اکوسیستم می‌پردازیم.
۱. عدم‌قطعیت و تغییر در چارچوب‌های نظارتی و مجوزدهی (ریسک سیاسی-قانونی)
یکی از بارزترین تهدیدها تغییر مرجع نظارت و مجوزدهی تاکسی‌های اینترنتی است؛ در ماه‌های اخیر بحث‌هایی درباره واگذاری نظارت یا اختیارات صدور/نظارت مجوزها به شهرداری‌ها یا وزارتخانه‌ها مطرح شده که هنوز به‌صورت نهایی و یکپارچه اجرا نشده اما خود همین اظهارنظرها بازار را بی‌ثبات می‌کنند. چنین تغییراتی می‌تواند باعث شود پلتفرم‌ها برای هر شهر شرایط متفاوتی را رعایت کنند، هزینه‌های تطبیق (compliance) افزایش یابد، و ریسک انشعاب بازار (fragmentation) بالا برود؛ به‌عبارت دیگر یک بازیگر ملی با قواعد واحد جای خود را به مجموعه‌ای از قواعد محلی می‌دهد که موجب افزایش پیچیدگی عملیاتی و کاهش مقیاس‌پذیری می‌شود. خبرها و گزارش‌ها نیز نشان می‌دهد که اخیراً تصمیماتی درباره «نظارت شهرداری‌ها بر تاکسی‌های اینترنتی» و اختلاف درباره تکلیف مجوزدهی مطرح شده است که فضای کسب‌وکار را ملتهب کرده است.
۲. فشارهای مالیاتی، هزینه‌ای و مقررات اقتصادی
رانندگان و پلتفرم‌ها با فشارهایی مانند مالیات، الزام به پرداخت عوارض یا مالیات بر ارزش‌افزوده، و مالیات‌های جدید مواجه‌اند؛ از سوی دیگر کمیسیون‌ها و سهم پلتفرم از کرایه به‌علاوه هزینه‌های سوخت و نگهداری، حاشیه سود رانندگان را کاهش می‌دهد و نارضایتی و خروج عرضه‌کننده (راننده) را تسهیل می‌کند. گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد رانندگان از کسر سهم‌های پایین نیامده و مسائل مالی باعث نارضایتی و گاه اعتصاب یا کاهش ساعت کاری شده است؛ ناتوانی در مدیریت این فشارها می‌تواند عرضه خدمات و کیفیت تجربه مسافر را مختل کند.
۳. تمرکز بازار، رقابت نابرابر و ریسک انحصار یا برخورد قیمتی
وجود چند بازیگر بزرگ که سهم عمده بازار را در اختیار دارند می‌تواند هم منافع مقیاس (economies of scale) بیاورد و هم ریسک‌هایی مثل اتخاذ سیاست‌های قیمتی که به نفع کاربران یا رانندگان نباشد ایجاد کند. هم‌زمان ورود بازیگران جدید محلی یا دولتی (مثلاً شرکت‌های وابسته به شهرداری) می‌تواند رقابت نامتعادل ایجاد کند؛ اگر قواعد مجوزدهی یا مالیاتی بین بازیگران متفاوت شود، مسابقهٔ ناسالم و اختلاف در سطح خدمات رخ خواهد داد. تحلیل بازار و گزارش‌های تحلیلی قبلی نشان می‌دهد شکایت‌ها از انحصار، اختلاف قیمت و نارضایتی رانندگان و مسافران از پیامدهای این وضعیت بوده است.
۴. مسائل امنیتی و اعتماد مشتری (امنیت فیزیکی و دیجیتال)
تهدیدات امنیتی شامل دو بعد است: اول امنیت فیزیکی راننده و مسافر (حوادث، سرقت، حمل و نقل مسافر ناشناس) که به‌خاطر فقدان نظارت محلی یا اجرای ضعیف قوانین تشدید می‌شود؛ دوم امنیت داده‌ها و حریم خصوصی کاربران و رانندگان (حملات سایبری، نشت داده‌های حساس، سوءاستفاده از اطلاعات مسافران). هر نوع رخنهٔ امنیتی می‌تواند اعتماد عمومی را کاهش دهد و کاربری را به خدمات جایگزین یا حمل‌ونقل سنتی سوق دهد. گزارش‌ها و بررسی‌ها درباره نبود سامانه‌های نظارتی هوشمند و مسائل امنیتی رانندگان این نگرانی‌ها را تأیید می‌کنند.
۵. مشکلات نیروی کار و روابط کارگر-پلتفرم (قراردادی vs رسمی)
تعریف وضعیت کاری رانندگان (پیمانکار مستقل یا کارمند) اثرات بزرگی بر مزایا، بیمه، حق بازنشستگی، مسئولیت‌ها و تعهدات دارد. در صورتی که قانون‌گذار یا مجوزدهنده، رانندگان را زیر چتر قوانین کار قرار دهد یا بالعکس، سازوکار جبران خسارت و مسئولیت‌ها تغییر می‌کند. تضاد منافع بین رانندگان (دریافت سهم عادلانه) و پلتفرم‌ها (کاهش هزینه‌ها برای بقا) در نبود چارچوب شفاف به اعتصابات، کاهش خدمات و نارضایتی مشتری منجر خواهد شد. اخبار و مصوبات اخیر نشان می‌دهد مجلس و دولت در حال بحث درباره چارچوب‌های شفاف‌تر برای احراز هویت، مطابقت راننده و مالک خودرو و نظارت شهری هستند که می‌تواند همین فشارها را افزایش دهد.
همچنین اخیرا اخباری در رابطه با تخصیص بیمه به این نوع رانندگان منتشر شده و احتمالا در اینده نزدیک شاهد اجرایی شدن آن هستیم.
۶. وابستگی به زیرساخت‌های فناورانه و اینترنت (اختلالات و تحریم‌ها)
پلتفرم‌های رزرو تاکسی دربستی کاملاً مبتنی بر اینترنت، سرویس‌های پرداخت آنلاین، GPS و نقشه‌های دقیق و سرویس‌های ابری هستند. هرگونه قطعی اینترنت، اختلال در ارائه‌دهندگان سرویس ابری، یا تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی که دسترسی به ابزارها یا خدمات کلیدی را دشوار کند، می‌تواند عملیات را مختل کند. همچنین آسیب‌پذیری در زنجیرهٔ تامین نرم‌افزاری (مثلاً وابستگی به SDKها یا APIهای خارجی) ریسک عملیاتی را بالا می‌برد.
۷. تغییرات انرژی و هزینه‌های مربوط به ناوگان (سوخت، برقی‌سازی)
نوسان قیمت سوخت و روند جهانی به سمت برقی‌سازی خودروها بر هزینهٔ مالکیت و عملیات رانندگان تأثیر می‌گذارد. اگر حمایت یا زیرساخت لازم برای شارژ خودروهای برقی در شهرها فراهم نشود، تحول فناوری می‌تواند هزینهٔ سنگینی برای رانندگان و پلتفرم‌ها ایجاد کند. از سوی دیگر کمبود قطعات، افزایش قیمت لوازم و استهلاک بالا در ترافیک شهری، فشار هزینه‌ای را تشدید می‌کند.
۸. ریسک‌های حکمرانی محلی و اختلاف سیاست‌های شهری بین شهرها
اگر مجوزها و نظارت‌ها به شهرداری‌های محلی سپرده شود (همان مسأله‌ای که اخیراً بحث شد)، هر شهر ممکن است قواعد متفاوتی بپذیرد (مقررات سخت‌گیرانه‌تر، سقف قیمت، محدودیت ساعات کاری، الزام به حضور فیزیکی دفتر یا مرکز)، که باعث افزایش هزینهٔ تطبیق و کاهش همگنی خدمات می‌شود. چنین وضعیتی به‌ویژه برای پلتفرم‌های ملی که مدل کسب‌وکارشان بر ارائهٔ یکنواخت خدمات در چندین شهر استوار است، چالش‌برانگیز خواهد بود. منابع خبری حاکی است نامه‌ها و مصوبات مرتبط با تفویض «نظارت به شهرداری‌ها» منتشر شده‌اند و موضوع تکلیف نهایی مجوزدهی همچنان نامشخص است.
۹. تهدیدهای مربوط به اعتماد عمومی و افکار عمومی (ریسک شهرت)
یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهایی که تاکسی‌های اینترنتی در ایران با آن روبه‌رو هستند، بی‌اعتمادی عمومی ناشی از شایعات و اخبار غیررسمی است. در سال‌های اخیر هر از گاهی خبرهایی در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود مبنی بر این‌که «مسافری در یکی از تاکسی‌های اینترنتی ناپدید شده» یا «راننده‌ای با هویت جعلی مسافر را ربوده است». در بسیاری از این موارد بررسی‌های پلیس و رسانه‌های رسمی نشان داده که ماجرا ارتباطی با پلتفرم‌های معتبر نداشته یا حتی از اساس صحت نداشته است، اما انتشار اولیه‌ی خبر در فضای مجازی، خسارتی جبران‌ناپذیر به اعتبار آن برند وارد کرده است.
این‌گونه شایعات به دلیل گستردگی استفاده از تاکسی‌های اینترنتی به‌سرعت وایرال می‌شوند و افکار عمومی را تحریک می‌کنند. کاربران در چنین فضایی ممکن است امنیت خود را در خطر ببینند و از استفاده از خدمات آنلاین فاصله بگیرند، حتی اگر واقعیت چیز دیگری باشد. در واقع، در دنیای رسانه‌ای امروز، حقیقت همیشه برنده نیست؛ بلکه سرعت انتشار احساسات است که تعیین‌کننده‌ی اعتماد عمومی است.
پلتفرم‌های فعال در ایران برای مقابله با این تهدید باید رویکردی پیشگیرانه و شفاف در اطلاع‌رسانی داشته باشند. انتشار سریع بیانیه رسمی، ارائه جزئیات بررسی‌ها، و همکاری نزدیک با پلیس فتا و رسانه‌های معتبر می‌تواند مانع از شکل‌گیری فضای منفی شود. هر ساعت تأخیر در پاسخگویی به شایعات، هزینه‌ی چندبرابری از نظر ذهنیت عمومی دارد.
از سوی دیگر، کاربران نیز نیازمند آموزش و آگاهی‌اند تا بدانند هر راننده یا مسافر باید از طریق سامانه رسمی شناسایی شود و استفاده از اپلیکیشن‌های تایید‌نشده یا تماس مستقیم بدون ثبت سفر در پلتفرم می‌تواند خطرناک باشد. در واقع، بی‌اعتمادی عمومی فقط حاصل عملکرد پلتفرم نیست؛ بلکه نتیجه تعامل کاربران، رسانه‌ها و فضای سیاست‌گذاری نیز هست.
نکته‌ی قابل توجه این است که چنین بحران‌های رسانه‌ای، حتی اگر پایه‌ی واقعی نداشته باشند، می‌توانند مستقیماً بر تصمیم‌گیری‌های کلان تأثیر بگذارند. مثلاً افزایش حساسیت نهادهای نظارتی، تشدید کنترل‌های اداری و حتی محدودسازی مجوزها، اغلب پس از همین موج‌های رسانه‌ای اتفاق می‌افتد. به همین دلیل «مدیریت شهرت» برای تاکسی‌های اینترنتی دیگر یک فعالیت جانبی نیست؛ بلکه باید بخشی از استراتژی اصلی پایداری برند باشد.
۱۰. اقتصاد کلان و شوک‌های بیرونی (تورم، رکود، تحریم‌ها)
تورم بالا و افت قدرت خرید مردم تعداد سفرها و هزینهٔ متوسط سفر را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد؛ همچنین رانندگان ممکن است به‌دنبال مشاغل جایگزین بروند یا ساعات کاری خود را کاهش دهند که عرضه را کاهش خواهد داد. تحریم‌ها و نوسانات ارزی نیز هزینهٔ قطعات و خدمات فنی را بالا می‌برد.
راهکارها و پیشنهادهای کاربردی برای کاهش این تهدیدها
۱) ایجاد چارچوب قانونی شفاف و یکپارچه:
سیاست‌گذاران باید تکلیف نهاییِ نهاد مجوزدهی و محدودهٔ وظایف شهرداری‌ها، وزارت راه یا اتحادیه‌ها را روشن کنند تا از پراکندگی مقررات و هزینهٔ تطبیق جلوگیری شود. (شفاف‌سازی مجوزدهی از مهم‌ترین اقدامات پایه‌ای است.
۲) مکانیسم‌های همکاری عمومی-خصوصی:
تشکیل کارگروه‌های مشترک بین پلتفرم‌ها، نمایندگان رانندگان، شهرداری‌ها و وزارتخانه‌ها برای وضع قواعد پیوسته، مدیریت ترافیک و رعایت حقوق رانندگان.
۳) پایداری مالیِ رانندگان:
بازنگری در مدل تقسیم‌بندی سهم پلتفرم و ارائه بسته‌های حمایتی (بیمه، وام‌های نوسازی ناوگان، برنامه‌های تشویقی) تا خروج رانندگان کاهش یابد.
۴) تقویت امنیت و حفاظت داده:
سرمایه‌گذاری روی سیستم‌های احراز هویت قوی، گزارش‌دهی لحظه‌ای حوادث، الگوریتم‌های ضدتقلب و نگهداری امن داده‌ها برای حفظ اعتماد کاربران.
۵) انعطاف‌پذیری فناوری و تاب‌آوری زیرساخت:
کاهش وابستگی مطلق به سرویس‌های خارجی حساس، برنامه پشتیبان برای قطعی‌های اینترنت و استفاده از راهکارهای محلی ابری و رمزنگاری.
۶) همکاری شهرداری‌ها در توسعه زیرساخت‌های برقی و پارکینگ:
برنامه‌ریزی شهری برای ایستگاه‌های شارژ و مدیریت ترافیک که هزینهٔ عملیاتی رانندگان را کاهش دهد.
۷) مدیریت بحران و ارتباطات شفاف:
تدوین پروتکل واکنش در برابر حوادث و اطلاع‌رسانی شفاف با جبران‌های مشخص برای کاربران و رانندگان.
جمع‌بندی
اکوسیستم تاکسی‌های اینترنتی در ایران در نقطهٔ حساسی قرار دارد: از یک‌سو رشد و نفوذ این خدمات ادامه دارد و از سوی دیگر عدم‌قطعیت قانونی، فشارهای مالیاتی و هزینه‌ای، مسائل امنیتی و نوسانات اقتصادی تهدیدهای واقعی و هم‌پوشانی را ایجاد کرده‌اند. مهم‌ترین تهدیدِ فعلی که به‌سرعت باید به آن پرداخته شود، عدم‌شفافیت در مرجع نظارت و مجوزدهی است؛ خودِ بحث واگذاریِ نظارت/اختیار به شهرداری‌ها یا تغییر مرجع مجوزدهی، حتی قبل از اجرا، هزینهٔ تطبیق، ریسک سیاستی و عدم‌اطمینان را بالا برده است که پیامدهای آن برای پلتفرم‌ها، رانندگان و مسافران ملموس خواهد بود. برای پایدار ماندن این اکوسیستم لازم است سیاست‌گذار و بازیگران خصوصی فوراً وارد گفت‌وگو و طراحی سازوکارهای تطبیقی شوند تا هم منافع عمومی حفظ شود و هم کسب‌وکارها و عرضه‌کنندگان (رانندگان) امکان ادامهٔ کار عادلانه و امن را داشته باشند.